Ede heeft te maken met historische bodemvervuiling, vooral door de voormalige ENKA-fabriek: zware metalen zoals zink en nikkel, Pentachloorfenol en PCB’s – giftige stoffen die diep in de bodem zitten. De vervuiling verspreidt zich langzaam via het grondwater richting woonwijken zoals de Rietkampen. Sanering is complex en langdurig, maar recente metingen tonen dalende concentraties sulfaat, wat hoopvol is. Ook in het oude centrum zat ooit vervuilende industrie, waarvan restanten vervuiling nog in de grond zitten. Alle recente foto's: (c) Allard Bijlsma.
Binnen Ede
De ENKA-sloot en -erfenis
Er wordt weinig over bericht, maar Ede zit nog met een erfenis van de ENKA-fabriek en dat diep in de grond. Van 1922 tot 2002 maakte de ENKA-fabriek kunstvezels. In het grondwater in Ede-Zuid zitten hoge concentraties sulfaat. Daarnaast zijn onder meer zware metalen (zink, nikkel) en pentachloorfenol aangetroffen. Pentachloorfenol werd gebruikt als conserveringsmiddel, om te voorkomen dat sponzen zouden gaan schimmelen. De stof werd aangekocht en niet in pure vorm geleverd, maar met bijproducten als pcb’s (giftige chloorverbindingen) en dioxine erin verwerkt. Decennialang werd giftig afvalwater afgevoerd via de ENKA-sloot, die langs de spoorlijn liep, waar nu de Blokkenweg en de Frankeneng lopen. Uiteindelijk kwam dit water, ongezuiverd, in het IJsselmeer terecht. De sloot was bedoeld voor de afvoer van warm koelwater, maar er kwamen ook veel giftige stoffen mee. De gifbel die nog in de grond aanwezig is, zit al zo'n 25 meter diep in de grond en verplaatst zich met zo'n 40 meter per jaar in westelijke richting. Het is aangetroffen in grondwater en vijvers tot in de Rietkampen. Via [ deze kaart ] van de provincie Gelderland kun je zien waar in Ede bodemvervuiling is te vinden.
Hier loopt de ENKA-sloot, tussen de spoorlijn en de Blokkenweg. Foto is van rond 1926. Bron: Gemeentearchief Ede.
Exact op de plek van de ENKA-sloot, bevindt zich nu een volkstuincomplex.
Pas in 1973 werd bij de ENKA een zuiveringsinstallatie in gebruik genomen. Deze foto is in 1965 genomen langs de Frankeneng, ter hoogte van de Horsterweg, wat toen nog een zandweg was, met een fietspad erlangs. Bron: Gemeentearchief Ede.
De ENKA-sloot liep naar De Klomp en mondde daar uit in het Valleikanaal. Die kwam uiteindelijk in de rivier de Eem en zo kwam het water in het IJsselmeer. De rode pijlen geven de ondergrondse stroomrichting van het vervuilde grondwater aan. Idee is het water op te vangen en dan naar de Rijn te voeren, maar dat lijkt een weinig wenselijke 'oplossing'. Die is dan ook inmiddels uit beeld. Onduidelijke is wat er nu wel moet gebeuren.
Op 6 maart 2023 schreef Ede-Stad: "Recent onderzoek uitgevoerd in opdracht van Provincie Gelderland, Gemeente Ede en Waterschap Vallei en Veluwe laat in de komende decennia drastisch lagere concentraties sulfaat in de ENKA-pluim zien. Zo laag dat het oppompen en ongezuiverd lozen van het saneringswater op de Nederrijn niet langer noodzakelijk is en wordt herzien. Uit het onderzoek van het brongebied, de exacte stromingsrichting en toekomstige concentraties van de verontreinigingspluim blijkt dat de risico’s veel lager uitvallen. Dat meldt waterschap Vallei en Veluwe".
Vervuilde plekken in Ede-Centrum
Hieronder zo maar een selectie van potentiële bodemvervuilers. In Ede zijn ook tientallen benzinestations opgeheven, was er een verffabriek en waren er diverse, al dan niet illegale, stortplaatsen.
Aan de Kleefseweg stond tot 1973 een tin- en loodsmelterij. Mogelijk een bron van vervuiling. Bron: Gemeentearchief Ede.
In 1973 is de smelterij afgebroken. In deze buurt staan nu een basisschool en een appartementencomplex voor ouderen. Bron: Gemeentearchief Ede. Bron: Gemeentearchief Ede.
Macostan verffabriek 1930 | Grotestraat. Bron: Vereniging Oud-Ede. Op de achtergrond zie je de Concordiamolen.
Macostan verffabriek 1930 | Grotestraat. Bron: Gemeentearchief Ede.
Verffabriek Macostan was oorspronkelijk aan de Grotestraat gevestigd. In de eind 19e eeuw was hier al een schilderswerkplaats van de familie de Nooij. In 1887 opende een werkplaats aan de Torenstraat. In 1905 begon de productie van verf. De naam Macoston is gevormd uit letters van de voornamen van de echtgenotes van de drie broers. In 1929 werd de productie verplaatst naar het industriegebied aan de spoorlijn bij station Ede-Centrum, pal achter de winkel aan de Grotestraat (nu de Marktstraat). In 1964 werd het centrum verlaten en verhuisde men naar de Frankeneng. Er is rond de vestiging aan de Grotestraat nog steeds sprake van grondwatervervuiling.
In 1964 verhuisde Macostan naar industrieterrein Frankeneng 8. Daar is het ook al lang weer weg. Tegenwoordig zit het bedrijf in Veenendaal.
Gasfabriek en Gelria-terrein (deels gesaneerd)
Het terrein van de voormalige gasfabriek behoorde tot de meest vervuilde stukken van Ede. Er is hier een bodemsanering uitgevoerd, maar er zijn nog meerdere vervuilde plekken hier te vinden. Bron: Gemeentearchief Ede.
In 2021 meldt woningcorporatie Woonstede dat de bodem van de Kolkakkerbuurt wordt opgeschoond. In de bodem zaten asbest-, benzine- en olieresten en andere restanten van een oude stortplaats.
Het voormalige terrein van chemische wasserij Gelria is ook een gebied, dat bekend stond (staat) om de uitgebreide bodemvervuiling. Er is hier een bodemsanering uitgevoerd. Bron: Gemeentearchief Ede.
Op deze kaart van de provincie Gelderland, is heel nauwkeurig te zien welke delen van Ede nog steeds te maken hebben met bodemvervuiling, om welke mate het hier gaat en om wat voor soort vervuiling. Groen is bodem- en blauw is grondwatervervuiling. Met paars is het ENKA-terrein aangegeven. [ klik hier voor de kaart ]
Een beruchte plek met veel vervuiling was/is het vroegere bedrijventerrein dat nu in het centrum van Ede ligt. Zowel de Gasfabriek als bedrijven als de Gelria stoomwasserij, zorgden voor ernstige bodemvervuiling is dit gebied. Ondanks diverse acties, zijn delen hier nog steeds vervuild. Uitleg bij de nummers: (1)= voormalige Gasfabriek, (2)= voormalige stoomwasserij Gelria, (3)= vloeivelden afvalwater Gelria, (4)= geplande nieuwbouw appartementen. Bron: Geoportaal Provincie Gelderland.
De Gelria stoomwasserij vond je aan de Maanderweg. Nu loopt hier de nieuwe Telefoonweg. Het afvalwater met zeep- en chloorresten werd afgevoerd naar een vloeiveld tussen de Schaapsweg en Ganzeweide (vlakbij de toenmalige Gasfabriek). Om dit veld zat een klein dijkje van een meter hoog. Op het vloeiveld kon in de wintermaanden geschaatst worden. Dit waterreservoir werd in 1936 voorzien van een betonnen vloer. Zo kon men er in de zomer 'lekker' kanovaren en zwemmen (...). Bedenk dat in het water giftige afvalstoffen zaten. In 1951 werd de plas gedempt. Gelria mocht vanaf toen lozen op het riool. Op deze plek vind je nu winkels als de Kwantum. In dit gebied zullen vanaf 2026 woonappartementen worden gebouwd.
Berucht: benzinestations
Zo gauw er een benzinestation sluit, moet er snel daarna een grondige bodemsanering plaatsvinden. Augustus 2024 is zo een vergunning aangevraagd (en verleend) voor het afgraven van het vroegere benzinestation bij de vroegere Opel-garage aan de Stationsweg. Hier komen appartementen.
Stortplaats Oortveldlaan (gesaneerd)
In 1995 werd de grond binnen de driehoek Oortveldlaan, Landbouwlaan en Kamperfoelielaan afgegraven. Uit onderzoek in 1988 was gebleken dat in het grondwater verhoogde gehaltes aan zink, tetrachlooretheen, arseen, koper en tin zijn gevonden. De vervuiling was afkomstig van de ENKA-fabriek. De bodem is hier zo grondig afgegraven, dat in dit gebied geen bodemvervuiling meer te vinden is. Bron afbeeldingen: Gemeentearchief Ede.
Stortplaats Kolkakkerbuurt (gesaneerd)
In de aangrenzende Kolkakkerbuurt is dit decennium (2021) nog vervuilde bodem afgegraven, tussen de Brinkweg en de Verlengde Maanderweg. Dat was mogelijk na de afbraak en nieuwbouw van blokken woningen hier. Bron: Geoportaal Provincie Gelderland.
Stortplaats Ernst Casimirlaan (nog aanwezig)
Tussen de Ernst Casimirlaan en de Prins Bernardlaan bevindt zich een oude stortplaats. Hier is ook afval van de ENKA-fabriek gedumpt. Op meerdere plekken in de gemeente Ede bevinden zich dergelijke oude stortplaatsen; soms in vroegere zandafgravingen. Bron: Geoportaal Provincie Gelderland.
Stortplaats Kreelseweg (nog aanwezig)
L. Koetsier is de eerste vuilnisophaler van Ede. Van 1934 tot 1960 haalde hij alle afval op bij wie een 'abonnement' daarop nam. In 1960 nam de gemeente zijn taak over. Hij kocht rond 1939 van de kerk een lap grond achteraan de Kreelseweg, naast de tuin van de villa “Ingenetta” (op plek van huidige Hotel Bosrand). Daar stortte hij, op eigen terrein dus, volle wagens met afval, maar bedekte het steeds met zwarte grond om de omwonenden geen overlast te bezorgen. Nu nog kan men daar, even voor het betreden van het Edese bos, een aantal kleine heuveltjes zien, die nu met gras en bramen zijn begroeid. In Podcast 3 ga ik hier uitgebreid op in.
Rondom Ede
Wekeromse Zand
Een groot deel van het Wekeromse Zand is mogelijk vervuild met een veelheid aan chemische stoffen die uit de voormalige vuilstort in Wekerom stroomt. Op deze voormalige vuilstort staat een prachtige uitkijktoren. Al in 1992 verwachtte de Grontmij dat de vervuiling zich maximaal 1500 meter westwaarts zou verspreiden. Daarna is hier weinig onderzoek meer naar gedaan. Bron: 'De Gelderlander'.
Vuilstort Goudsberg
De Goudsberg in Lunteren is een mooi gebied met campings, wandelroutes en veel wild (met name zwijnen). In het verleden is hier echter (fabrieks)afval gestort in de zandafgraving. Daar ligt nog steeds onder andere gebroken puin, buizen PVC, kunststof, rubber en veel losliggend plastic. Bron: raadsvragen gemeente Ede.